Պատմական հարուստ անցյալով նշանավորված Գանձան փռված է Ախալքալաքից 22 կմ հարավ-արեւելք, Փարվանա գետի ձախ ափին, հարավարեւմտահայաց մեղմաթեք ձորալանջին, ծ. մ. 2020-2070 մ բարձրության վրա:
Գտնվում է Շիրակն ու Ախալցխան Թռեղքին ու Տփղիսին միացնող, առնվազն վաղ միջնադարից հայտնի ու առ այսօր գործող տարանցիկ կարեւոր ճանապարհին:
Գանձան Ջավախքի հռչակավոր գյուղերից է, բայց առավելապես ոչ թե բազմամարդության, այլ աննման բնաշխարհի կամ էլ գյուղամիջի փառավոր եկեղեցու առկայության պատճառով:
Դեռեւս մ.թ.ա. 3-2 հազարամյակներում գյուղի տարածքը բնակեցված է եղել: Դրա ապացույցն են Գանձայից 5 կմ հյուսիս¬արեւմուտք, Փոքր Աբուլ լեռան (2800 մ) արեւելյան փեշին, ծ. մ. 2620 մ բարձրության վրա գտնվող կիկլոպյան շարվածքով, ,,Քյորօղլի,, անունով հայտնի բերդն ու գյուղի հյուսիսարեւմտյան եզրին պահպանված վիշապաքարը: Վերջինս տեղացիների շրջանում հայտնի է ՙՍբ. Սարգիս Կաթնաքար՚ անունով:
Գյուղի` միջին դարերում շեն ու բարգավաճ լինելն են փաստում գետամերձ թաղամասում պահպանված ամրոցի ավերակներն ու գյուղամիջի երկու փոքրիկ, միանավ, թաղածածկ եկեղեցիները` կառուցված 12-14 դարերում: Ըստ ամենայնի, վերջիններս բյուզանդական ծիսակարգի առանձնահատկություններով կառուցված եկեղեցիներ են:
Հայտնի է, որ 1595 թ. Գանձան մուծել է 6000 ակչե հարկ եւ ազատ է եղել ռայաներից:
,,Ժողովուրդն ըստ մեծի մասին Կարնից գաղթականներ են եւ պարապում են երկրագործությամբ: Առաջ այս գիւղում բնակում էին եւ քսան տուն թուրքեր, բայց 1877 թ. պատերազմից առաջ նրանք գաղթեցին դէպի Զէրլատի եւ Չըլտրի կողմերը: Այժմ այս գիւղի բնակիչները բոլորովին հայադաւաններ են:,, Հայերն այստեղ հաստատվել էին դեռեւս 1830-ական թվականներին (օրինակ` Տերյանների ապուպապերը Կարնո գավառի Կրճնկոց գյուղից էին):
Ի տարբերություն Ջավախքի մի շարք այլ բնակավայրերի` Գանձայում հաստատված հայերին հատկանշական է եղել կայունությունը` զերծ արտագաղթի միտումներից: Սակայն երբեմն գյուղի բնակչության թվաքանակի նվազում, այնուամենայնիվ, տեղի է ունեցել: Այդպես էր, օրինակ, 1893 թ., երբ գյուղը մեծաթիվ զոհեր է տվել վարակիչ հիվանդությունների պատճառով.
,,Յունիսի վերջերից քութեշան, սկարլատինան ու տիֆը սկսեցին իրանց առատ հունձքը, ինչպէս եւ գաւառիս միւս գիւղերում: Շատ տներում մի քանի օրուայ մէջ բոլորուին երեխայ չմնաց: Զուրկ բժշկակական բոլոր միջոցներից:,,
Գանձաբնակ հայերի թվաքանակին վերաբերող դիվանական վավերագրերից քաղված տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետեւյալ պատկերը.
1849թ. - 356 մարդ, 1900 - 1535, 1914 - 2225, 1921 - 800, 1926 - 1812, 1991 - 3600:
Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակից 450 գանձացիներից 195-ը զոհվել է:
Գանձան հայ մեծանուն բանաստեղծ
◊Վահան Տերյանի /1885-1920/ ծննդավայրն է:
Սկսած 1966¬ից` յուրաքանչյուր տարվա հուլիս ամսվա վերջին Գանձայում մեծ շուքով եւ հանդիսությամբ անցկացվում են
ՙՏերյանական օրեր՚: Տոնախմբությանը մասնակցում են ոչ միայն գյուղի բնակչությունը, այլեւ Ջավախքի զանազան ծայրերից, հարեւան շրջաններից, նաեւ` Երեւանից եւ Թբիլիսիից ժամանած հյուրեր:
Եկեղեցական-ծխական դպրոցի գործունեությունը վավերագրերում վկայված է 1865-ից:
Դպրոցական շենքը գտնվում էր Սբ. Կարապետ եկեղեցու բակում£ Ցավոք, այս դպրոցի հետագա տարիների գործունեության մասին վավերագրերը լռում են£ Ավելի հավանական է, որ փակված լիներ, քանի որ արդեն 1885 թ. գյուղում հիշվում է նորաբաց պետական (ռուսական) դպրոցը.
ՙԱյստեղ բացուած է մի արքունի շինական դպրոց£ Վերջինս գործել է բավական երկար ժամանակ£ Մասնավորապես 1890¬ին ունեցել է 80 աշակերտ, իսկ 1902-ին արդեն երկսեռ միդասյա ուսումնարան էր` 92 աշակերտով:
Ներկայումս գործում են հայկական երկու միջնակարգ դպրոցներ մեծաթիվ աշակերտությամբ.
Սբ. Կարապետ հայոց եկեղեցու գոյությունը վկայված է 1840-ական թվականներից, բայց ներկայիս գմբեթավոր, քարաշեն ու ընդարձակ եկեղեցին (չափերը` 19,10 x 12,73 մ) կառուցվել է 1859-ին: Ի դեպ, շինարարական աշխատանքների կազմակերպիչն ու հովանավորն էր Վահան Տերյանի պապը` տեր Գրիգոր քահանան: Ժամանակակիցը այդ եկեղեցին այսպես է նկարագրել.
ՙ...ունի մի փառաւոր եկեղեցի, սրբատաշ քարով եւ թաղակապ, չորս սիւների վերայ. այդ եկեղեցին պարծանք կարող է բերել մինչեւ անգամ շատ քաղաքների, շինուած ժողովրդի տուրքով եւ հանգուցեալ Գրիգոր քահանայի օժանդակությամբ եւ հոգատարությամբ՚: Շինարարության համար ծախսվել է մինչեւ 15.000 ռուբլի:
Սբ. Կարապետի անվամբ օծված եկեղեցին այժմ էլ կանգուն է, անվնաս եւ իրավամբ ներկայանում է իբրեւ գյուղի ճարտարապետական զարդ:
Գյուղամիջում կանգուն են եւս երկու միանավ, թաղածածկ եկեղեցիներ` Վերին եւ Ներքին, կառուցված համակ սրբատաշ քարով: Սրանցից վերինը (արտաքին չափերն են` 10,54 x 6,86 մ) հյուսիսից ունի առանձին մուտքով մի փոքրիկ, կից սրահ, մեկ մուտք` հարավային ճակատից եւ վրաց մեսրոպատառ 2 արձանագրություն:
Գյուղի գետահայաց թաղամասի բնակելի տների շարքում պահպանվել են միջնադարյան բերդի պարսպապատերի մնացորդներ` առանձին հատվածների տեսքով:
Գանձայի կամուրջը կառուցված է Փարվանա գետի վրա 19 դարի կեսերին: Երկթռիչք, քարաշեն ու ամրակուռ կամուրջ է:
Սբ. Հովհաննես միջնադարյան միանավ եկեղեցին գտնվում է գյուղից 3 կմ հարավ¬արեւմուտք, Սբ. Հովհաննես լեռան գագաթին, ծ. մ. 2327 մ բարձրության վրա (արտաքին չափերն են` 6,83 x 4,45 մ): Վերջինս կանգուն է, համակ սրբատաշ քարից` հիմնված երկաստիճան գետնախարսխի վրա: Ուխտագնացության օրն է հունիսի 24-ը:
Գյուղից հարավ-արեւելք` բարձրլեռնային գոտում, 1933 թ. հիշվում է Մաղարա անվամբ գյուղատեղին` եկեղեցու ավերակներով:
