Տուրցխ | Turtskh | |
.   Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ  գծով 17 կմ հյուսիս, ծովի մակերևույթից 1740 մ բարձրության վրա:
Գյուղի մասին առաջին հիշատակություններից մեկը մեզ է հասել 1595 թ-ից: Համաձայն թուրքական կառավարության` հիշյալ թվականին կազմած ՙՋաբա Դավթար՚-ի, ըստ ամենայնի, զուտ հայաբնակ Տուրցխն ունեցել է 10 տուն բնակիչ (տնատերերի անձնանունների զգալի մասովª հայկական կամ հայկական միջավայրին հարազատ, օրինակ` Ավագ, Սարգիս, Ումեկ եւ այլն) եւ վճարել 15.000 ակչե հարկ:
Գավառի բազմաթիվ գյուղերի հետ մեկտեղ հայաթափ է եղել 18-րդ դարում եւ վերստին բնակեցվել 1830 թ.:
1918 թ.` թուրքական բանակի ներխուժման ժամանակ, շուրջ 900 բնակիչ ունեցող Տուրցխը փոխադրվել է Բորժոմի մերձակայքում գտնվող Ցիխիսջվարի գյուղ: Ամիսներ անց սովի եւ վարակիչ հիվանդությունների պատճառով հայրենի գյուղ կարողացել են վերադառնալ միայն 300 հյուծված գյուղացիներ, որոնց գրեթե կեսն էլ կարճ ժամանակում վախճանվել է Տուրցխում:
Երկրորդ աշխարհամարտին Տուրցխից մասնակցել է 150 հոգի, որոնցից 54-ը զոհվել է:
Ներկայիս բնակիչների նախնիների հիմնական մասը փոխադրվել է Արտահան գավառի Վել եւ շրջակա գյուղերից (Գյոլեի հասարակություն) 1829-30 թթ.: Նորաբնակների թվաքանակը, տարեց տուրցխեցիների վկայությամբ, եղել է 26 տուն: Բացի Վելից, Տուրցխում հաստատվել են նաեւ այլ բնակավայրերից փոխադրված հայեր:  Օրինակ, Օքրոյանները եկել էին Գորիից, Էլազյաններըª Կարսից, Ափարյաններն ու Խաչատրյաններըª Ռաբաթից, Գրիգորյանները, Գասպարյանները, Հովհաննիսյաններըª Կամպիրից (վերջիններս նախ հաստատվել էին Զակ գյուղում, ապա 1831-ին փոխադրվել Տուրցխ):
19-20-րդ դարերին վերաբերող վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ Տուրցխն իր բնակչության թվաքանակով Ջավախքի միջին գյուղերի շարքում էր. 1870թ.-260 բնակիչ, 1884-429, 1912-699, 1913-791, 1914-900, 1915-800, 1916-824, 1987-2108, 1991-2250, 1993-627, 2001-230:Սբ. Աստվածամոր հայկական կաթոլիկ եկեղեցին կառուցվել է 1856թ. և այսօր էլ գործում է։ Օքրո Օքրոյանի ավան նորակառույց միջնակարգ դպրոցը կառուցվել է 2004թ. ռուսաստանաբնակ հայրենակցի կողմից։ Հայ կաթոլիկ գյուղերի մեջ արտագաղթի ամենամեծ ցուցանիշը գրանցվել է Տուրցխում, արտագաղթում է հատկապես երիտասարդությունը։
Տուրցխի տարածքում պահպանված գերեզմանոցներն ու խաչքարերը վկայում են, որ ներկայիս գյուղը հայաբնակ է եղել առնվազն միջնադարում:
Սբ. Աստվածամոր եկեղեցու հարավային կողմում մինչեւ 1980-ական թվականների վերջերը պահպանվում էր դեռեւս 1860-ական թվականներին գործած ծխական դպրոցի կիսավեր շենքը: Վերջինս եկեղեցու տարածքի բարեկարգման աշխատանքների ընթացքում քանդվել է:
Սբ. Աստվածամոր հայ-կաթոլիկ եկեղեցին կառուցվել է 1856 թ., ըստ 1892 թ. արձանագրության. ՙՈւնի մէկ ժողովրդապետական քարաշէն եկեղեցի, յանուն սբ. Աստուածամօր, 1856 ամին, ծախիւք ծխականաց, վերանորոգեալ յամի 1894՚:
Կառուցված է համակ սրբատաշ քարով, կրաշաղախով: Ուշագրավ է արեւելյան ճակատը` արտաքուստ ընդգծված կիսաշրջանաձեւ խորանով: Արեւմտյան  ճակատին ագուցված են 15-րդ դարի արձանագիր ու գեղաքանդակ երկու խաչքար:
1915 թ. գյուղի ծխատեր քահանան էր տեր Հակոբ Գրիգորյանը:
Եկեղեցու հարավարեւելյան կողմում ամփոփված են հայ-կաթոլիկ հոգեւորականների (տեր Ստեփան քահանա Ավետիսյան, Հակոբ վարդապետ Էլազյան, տեր Մովսես Մովսիսյան, տեր Հովհաննես վարդապետ Մովսիսյան) մարմինները: Ներկայումս եկեղեցին կանգուն է եւ բարեկարգ վիճակում:
Տուրցխի հյուսիսային կողմում պահպանվել է հավանաբար 13-14-րդ դարերով թվագրվող մի հիմնավեր եկեղեցի:
Հին գերեզմանոցը գտնվում է գյուղամիջում` պարսպված հսկա ժայռաբեկորներով: Հնավայրում պահպանված անմշակ սալատապաններից զատ, կա նաեւ հավասարաթեւ, մեծ խաչաքանդակով հարդարված 10-11-րդ դարերին բնորոշ մի բոլորաձեւ խաչքար:
Երկրորդ գերեզմանոցը տարածվում է գյուղի հյուսիսային եզրին: Ըստ տեղում պահպանված շիրմաքարերի` 19-րդ դարի:
Տուրցխում, հատկապես վերջին տասնամյակներին, արագ թափով կառուցապատվելու հետեւանքով գերակշռում են նորակառույց շենքերը, սակայն գյուղն ունի նաև ժողովրդական ճարտարապետության ուշագրավ նմուշներ, ինչպես բանաստեղծ-առակագիր Նազարեթ Կիրակոսյանի լավ պահպանված գլխատունը եւ Հակոբ Ավետիսյանի տան բուխարու քանդակազարդ քարը:
Գյուղամիջում` Սարգիս Նոնոյանի տնամերձ հողամասում, պահպանվում է ձիթհանի քար (տրամագիծըª 215 սմ, հաստ.ª 50 սմ):
Դիտակետ-աշտարակը գտնվում է գյուղից 2 կմ հարավ` լայնատարած հարթավայրում առանձնացած ոչ մեծ բլրի վրա, պահպանված են ուղղանկյուն հատակագծով (չափերն ենª 14,5 x 10,50 մ, պատերի հաստությունըª 2,06 մ), անմշակ քարով կառուցված դիտակետ-աշտարակի ավերակները, որն ունեցել է նաեւ գաղտնուղի:
Մուրչ գյուղատեղին գտնվում է նշյալ դիտակետ-աշտարակի շրջակայքում: Ի դեպ, 1595 թ. Մուրչ անվանաձեւով գյուղը հիշվում է 10 տուն բնակչով (հիշատակված անձնանունների զգալի մասը հայկական են) եւ 11166 ակչե հարկաչափով: Նույն բնակավայրը 1716-1717 թթ. հիշվում է մերթ տանուտեր Հասան Ալիի օրոքª 4000, մերթ Օմեր Աբդալի օրոքª 2000 ակչե հարկաչափով:
| |
| Просмотров: 2261 | | |
ՑՈՒՑԱԿ
Այցելուներ
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Փնտրեք ձեզ
Եթե չգտաք ձեզ .
տեղադրեք լուսանկար կամ որևէ պատմություն գյուղի մասին
Վելի շեները» Տուրցխ | Turtskh
Aleksan Kulakhszyan [aspara.ucoz.com] © 2025
